, Pazartesi günü dünya borsaları şiddetle sarsıldı, ham petrolün fiyatı bir günde yüzde 20’den fazla düştü, akabinde S&P 500 borsa indeksi apansız yüzde 7 gerileyince borsanın sigortaları attı.
Besbelli ki, koronavirüs salgınının tesirleri global çapta bir sıhhat krizinin çok ötesine geçti.
Küresel ekonomik ve jeopolitik görünüm da değişecek üzere görünüyor.
Kötü vakitte geldi
Geçen yıl kapanırken, dünya iktisadı uzun vadeli bir düşük büyüme içinde yeni bir devresel yavaşlama devrine giriyordu. Borsalar temel göstergelerin işaret ettiği seviyenin çok üstünde seyrediyor, 13 yıllık tırmanmanın artık bir “düzeltme” mümkünlüğünü gündeme getirdiğini düşünenler artıyordu. Petrol ve gaz fiyatları da, düşük büyüme periyodunda oluşan bir üretim/stok fazlasından ötürü düşük seviyede seyrediyordu. ABD’nin güç kesimi üzerinde maliyet ve borç baskısı kritik bir seviyedeydi.
Genel olarak dünya iktisadında, özel olarak gelişmekte olan ülkelerin piyasalarında özel kesim borç yükü, sürdürülmesi giderek zorlaşan bir seviyeye ulaşmıştı. Bir resesyon beklentisi, merkez bankalarının elindeki müdahale araçlarının yetersizliğine ait tasalarla birlikte güçleniyordu.
Koronavirüs salgını bu “durumun” üzerine geldi, sırf beklentileri değil “oyunun” kurallarını da değiştirmeye başladı. Zira bu salgın, yeniden Çin’den kaynaklanmıştı fakat evvelki N1H1 ve SARS üzere salgınlardan farklıydı. Koronavirüs ve neden olduğu Covid-19 hastalığının biyolojik özelliklerine ek, Çin iktisadının dünya iktisadı içindeki hissesi 2000’li yılların başındaki SARS krizinden bu yana yüzde 4’ten yüzde 16’ya yükselmişti. Çin global tedarik zincirlerinin merkezindeki ülkeydi, hülasa memleketler arası düzenle bütünleşmesi çok ileri bir seviyeye ulaşmıştı.
Virüs salgınının ve salgına karşı alınan karantina tedbirlerinin tesirleri altında milletlerarası tedarik zincirleri, elektronik, otomotive, ilaç kimya sanayi, turizm, nakliyat üzere alanlardaki çok uluslu şirketlerin üretme sistemlerini etkileyerek kopmaya, global ticarette mal akımı gerilemeye, hava ve kara taşımacılığındaki yolcu hacmi süratle düşmeye başladı.
Bu eğilimler, globalleşmenin içinde oluşan süratli, ucuz seyahat ağları, mal ve insan, haber ve komplo teorileri deveranı üzerinden güçlendikçe, global iktisatta birebir anda hem arz hem de talep daralması üzere sıra dışı ve merkez bankalarının faiz ve nakdî genişleme enstrümanlarına duyarsız bir durum oluşmaya başladı. Gerçekten ABD Merkez Bankası (Fed) faizleri yarım puan düşürdüğünde, Wall Street’in yansısı sert bir gerileme olarak geldi.
Petrolde fiyat savaşları
Koronavirüs salgını petrol piyasalarındaki yüksek stok ve düşük talep sorunu daha da ağırlaştırdı. Bu şartları konuşmaya, fiyat seviyesini müdafaaya yönelik bir üretim kısıntısında anlaşmak için Viyana’da bir ortaya gelen OPEC ve Rusya, toplantıdan bir sonuç alamadan ayrıldılar. Suudi Arabistan üretimi kısmaktan yanaydı. Rusya ise üretimi kısmayacağını arttırmaya devam edeceğini açıklamıştı.
Bu iki ülke ortasındaki uyuşmazlığa Suudi rejiminin yansısı ham petrolün varil fiyatını birdenbire düşürerek Rusya’ya bir fiyat savaşı açmak biçiminde gelince borsalar ve bilhassa ABD borsaları çok şiddetli biçimde sarsıldı. Wall Street borsasında ani düşleri önlemeye yönelik sigortalar attı, süreçler kısa bir müddet askıya alındı.
Koronavirus katkısıyla patlak veren petrol fiyatı savaşları, artık hem ekonomik istikrarları hem de jeopolitik istikrarları etkilemenin ötesinde değiştirme potansiyelleri taşıyor.
Suudi rejimi Rusya güç dalına savaş açtı fakat kimi analistler, bu savaşın bir bumerang tesiriyle Suudi rejimini, en çok da onun yakın müttefiki ABD’yi vurma mümkünlüğünün Rusya’yı vurma olasılığından yüksek olduğunu düşünüyorlar.
Petrolde jeopolitik dengeler
Rusya bu türlü bir “savaş” muhtemelliğine karşı bir müddettir hazırlanıyormuş, vakit içinde, fiyat dalgalanmalarına karşı korunmak maksadıyla 150 milyar dolarlık bir fon oluşturmuş. Rusya, bu fon sayesinde, 40 doların altında ham petrol fiyatına 6 yıl dayanabileceğini sav ediyor.
Buna karşılık, Suudi rejiminin mali rezervleri kısıtlı, finansal ihtiyaçları yüksek. Rejim hala sancılı bir iktidar değişimi yaşadığından her zamankinden daha kırılgan.
ABD’de güç dalında son yıllarda yaşanan kaya gazı ve petrolü “devrimi”, ABD’yi dünyanın en büyük petrol üreticisi ve net ihracatçısı pozisyonuna yükseltti, Orta Doğu petrollerine bağımlılığını azalttı. Lakin petrol piyasalarında fiyatları, son durumun da kanıtladığı üzere, temel olarak Suudiler ve Rusya belirlemeye, ABD güç bölümü de milletlerarası piyasalardaki dalgalanmalara bağımlı kalmaya devam etti.
İkincisi, bu kaya gazı ve petrolü üretimi, dayandığı yüksek teknolojili yatırımlar, faizlerdeki düşük seviyenin ve mali piyasaların teşviki ile çabucak her vakit borçlanarak gerçekleştiriliyordu. Bu bölümde son yıllarda, önde gelen petrol şirketlerinin yanı sıra çok sayıda küçük ve orta büyüklükte üretici faaliyet gösteriyordu. Bu bölümde, yatırımlar ve üretim, hatta küçük şirketlerin varlığı fiyat dalgalanmalarına çok hassastı.
Suudi rejimi, 2014-2015 yıllarından bu hassaslıktan yararlanarak ABD şirketlerinin piyasadaki tesirini kırmak için üretimi arttırarak fiyatları düşürmeyi denemiş, lakin hem kendi mali şartların hem de ABD’nin baskısına fazla dayanamadığı için başarılı olamamıştı.
Bu sefer şartların farklı olduğu anlaşılıyor. Dallas Federal Reserve’in geçen yıl Aralık ayında, daha koronavirüs salgını ve petrolde “fiyat savaşları” başlamadan evvel, yayımladığı bir rapor, petrol piyasasındaki sıkışıklıktan ötürü bu dalda yatımların 2/3 oranında durduğunu, şirketlerin yüzde 59’unun yaşamaya devam edebilmek için petrolün varil fiyatının 50 doların üstünde kalması gerektiğini gösteriyordu. Artık ham petrolün varil fiyatı 40 doların biraz üstünde seyrediyor.
Bu gelişmelerin bir etabında, ABD güç piyasalarında son yıllarda kazandığı avantajları kaybetmeye başlarsa (özellikle Rusya’nın buna yatırım yaptığı anlaşılıyor) memleketler arası alanda gelişmeleri etkileme, örneğin Sibirya’dan Almanya’ya gaz getirecek Kuzey Akım-2 boru sınırı konusunda Almanya’ya baskı yapma, gücünün azalması kelam konusu olabilecek.
Koronavirüs salgınını denetim altına alan Çin’in, düşük petrol fiyatlarından yararlanarak ekonomik toparlanmasını hızlandırması da bir mümkünlük. İtalya’ya acil tıbbi yardım önermesi, öteki ülkelerdeki vatandaşlarına fiyatsız maske dağıtmaya başlaması, Çin’in geliştirdiği yeni tıbbı tekniklerin ve teknolojilerin dünyada “yumuşak gücünü” arttırmasına katkı yapacağını düşündürüyor.
Petrol fiyatı ve global resesyon
Koronavirüs salgınının tesirleri, petrol piyasasındaki fiyat savaşlarıyla güçlenerek global resesyon mümkünlüğünü daha da arttıracak üzere görünüyor. Borsalarda 1.5 triyon dolar kayba yol açan gerilemeler ve sert dalgalanmalar da bu olasılığın yatırımcılar tarafından giderek daha çok benimsendiğini gösteriyor. Haksız olduklarını söylemek çok güç.
Salgın tedarik zincirlerini, hava-kara-deniz nakliyatını ve turizmi, tüketici talebini vurarak, arz ve talep yetersizliği yarattı. Memleketler arası şirketlerin karlarında gerileme muhtemelliğine, petrol fiyatlarındaki süratli düşüş üzerinden ABD güç dalında bir kriz mümkünlüğü eklendi. Yatırımcı borsadan öteki alanlara, özel kesim bonolarını ve paylarını terk ederek hazine kağıtlarına, yönelmeye başladı. Böylelikle hazine kağıtlarının fiyatları artarken faizleri düşmeye başladı.
Bu noktadan sonra süreç, merkez bankaları tesirli müdahale formülleri geliştiremezlerse, şöyle ilerleyebilir: Düşük faizler bankaların karlarını yemeye başlar, karlardaki ve borsadaki gerilemeler bankaları borç vermekte daha da isteksizleştirir; gerçek iktisatta işten çıkartmalar artmaya, fiyatlar düşmeye, tüketici talebi gerilemeye devam ederek, borçların servis edilmesini daha da zorlaştırır, bankaların isteksizliğini daha da arttırır ve bir kısır döngü oluşmaya başlar. Bu kısır döngü bir etapta büyük borç yükünü borç krizine oradan da sert bir resesyona dönüştürür.
Tabii ki bu süreç sadece bir mümkünlük. Bu olasılığın gücü üç sorunun karşılığına bağlı:
