Ülkesi Nijerya’ya seyahat eden Galatasaraylı futbolcu sıtma hastalığına yakalandı. Spor dünyasını şok eden gelişme sonrası sıtma hastalığı merak konusu olurken Sıtma hastalığı nedir? Sıtma hastalığı belirtileri nelerdir? Sıtma tedavisi nasıl yapılır üzere hususlar araştırıldı. İşte sıtma hastalığının merak edilenleri…
SITMA HASTALIĞI NEDİR?
Sıtma, hastalık yapan bir küme parazit olan plazmodiumların, dişi anofel sivrisinekleriyle insanlara bulaşmasıyla yayılan ateşli bir hastalıktır.
İngilizcede kullanılan ‘Malaria’ terimi İtalyancada makûs hava (‘malaria’) manasına gelir. Hastalığın en bariz belirtisi olan titremeyle yükselen ateş plazmodiumun çeşidine nazaran değişik fasılalarla olur. Teşhisi kolay, tedavisi ve korunması mümkün olan sıtma hastalığı çok eski vakitlerden beri bilinmektedir.
SITMA HASTALIĞI HASTALIĞIN TARİHÇESİ
Türkiye’de sıtma olarak bilinen/adlandırılan hastalık, dünyada daha çok malarya olarak bilinir/ isimlendirilir. Ayrıyeten, paludismus, remitten fever ve wechsel fieber olarak da isimlendirilir. Türkçedeki isminin “ısıtmak” tabirinden geldiği sanılmaktadır.
Hastalığı birinci sefer bildirenler Antik Mısırlılar’dır. MÖ 460-370 yıllarında Hipokrat da bataklık bölgelerde, tekrarlayan ateş ve dalak büyüklüğüyle seyreden bir hastalığın mevcudiyetini fark etmiş ve dört farklı formda olabileceğini bildirmiştir.
Etkeni bulunmadan evvel, daha çok bataklık ve sulak alanlarda görülmesi nedeniyle, hastalığın akşamdan sonra bataklıklardan salınan zehirli gazların/ kokuların soluması ile oluştuğu sanılır ve geceleri meskenlerini kapatanlara bu hastalığın bulaşmayacağına inanılırdı. Bu nedenle de, İtalyan Doktor Francesco Torti hastalığa İtalyanca’daki Mal (kötü) Aria (hava) sözlerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuş olan malaria ismini vermiştir.
1894’te Manson, sıtmanın sivrisineklerle bulaştığını buldu lakin malaria ismi kullanılmaya devam etti. Eski çağlarda kitleler hâlinde mevte sebep olan sıtma, bugün de bu tehlikesini koruma etmektedir.
Rusya’da I. Dünya Savaşı’ndan sonra 5 milyon sıtmalı vardı ve bunların 60.000’i öldü. 1934’te Seylan’da 3 milyon sıtmalının 100.000’i hayatını yitirdi. Amerika’daki birinci salgın 1938’de Brezilya’da vuku buldu ve 100.000 hastanın 14.000’i öldü. Salgın, 1942’de Nil Vadisi’ne kaydı ve Mısır’da 12.000 kişiyi öldürdü. Daha sonra Etiyopya’da 15.000 meyyit bıraktı. Savaşları ve alışılmış âfetleri takiben Karayipler’de büyük hasar yapan salgın, 1963’te Haiti’de 75.000 kişinin vefatına sebep oldu.
SITMA MİKROBU NEDİR?
Plazmodiler amibe benzeyen, mikroskopta görülebilen tek hücreli parazitlerdir. Çoğalmaları iki safhada olur. Birincisi, cinsî üreme safhasıdır ve sivrisineklerde vukû bulur. İkincisi, cinsî olmayan çoğalma safhasıdır ki, insan alyuvarlarında olur.
Enfeksiyonun kaynağı ekseriyetle hasta bir şahıs yahut belirtisiz bir taşıyıcıdır. Sıtma, sivrisineklerle bulaştığı üzere, hastalıklı kan nakilleriyle yahut bulaşık şırıngalarla da geçebilir.
Plazmodiumların beş tipi vardır: Plasmodium vivax denilen tipi, tersiyana sıtmasını yapar. Ateş 48 saatte bir yükselir. Asya’da, Avrupa’da ve Akdeniz ülkelerinde bulunur. Afrikalılar buna karşı dirençlidirler.
Plasmodium malaria, quartana sıtmasını yapar, 72 saatte bir ateş yükselir. Az rastlanır. Hindistan, Asya ve tropikal Afrika’da karşılaşılır.
Plasmodium ovale az bulunur. 48 saatte bir ateş yapar. Özellikle Batı Afrika’da vardır.
Plasmodium falciparum, tropikal bölgelerde, Güneydoğu Asya’da çok görülen bu tip, en şiddetli seyreden sıtma halini yapar. Ateşler daha uzun sürer. Nöbetler ortalama günaşırı gelişir.
Plasmodium knowlesi, Güneydoğu Asya’da çoğunlukla görülür.
SITMA BELİRTİLERİ
Sıtma; kuluçka mühleti ortalama 7 gün olan akut ateşli bir hastalıktır. Semptomlar sıtma-endemik bölgeye gidildikten en erken 7 gün sonra (genellikle 7-30 gün içinde) görülmekle birlikte, sıtma-endemik bölgeden ayrıldıktan birkaç ay (nadiren bir yıla kadar ) sonrasında da görülebilir. Bu yüzden, beklenen bir sinek ısırığını takip eden birinci bir hafta içindeki ateşli hastalık büyük olasılıkla sıtma değildir.
Sıtmanın özelliği belirtilerin nöbetler halinde gelmesidir. Nöbet başlamadan birkaç gün evvel halsizlik, neşesizlik, iştahsızlık, başağrısı, sırt ve bacak ağrıları olur. Nöbet, şiddetli titremeyle yükselen ateşle başlar, terlemeyle sona erer. Ancak ateşsiz hadiseler da olabilir. Tersiyana ve quartanada titreme çok fazladır. Hastanın bütün bedeni sarsılır, çeneleri birbirine çarpar. Nabız hızlanır, başağrısı, sonluluk, kollarda ve bacaklarda ağrılar olur.
Uzun süren durumlarda karaciğer ve dalak büyür, sarılık ve kansızlık gelişebilir. Teneffüs şikâyetleri ve hatta zatürre olabilir. Menenjit, şuur bulanıklığı, çeşitli felçler meydana gelebilir. Enterit sıcak iklimlerde sık olur. Dalak bizatihi yırtılabilir, iç kanama olabilir.
SITMA TEDAVİSİ
Sıtmalı hasta devamlı yatakta bulundurulmalıdır. Kuvvetli besinler verilir. İlaç olarak birinci kullanılan kınakına kabuklarıdır. Bunları birinci kullananlar Güney Amerika’da Peruvia yerlileridir. Bunu birinci bildiren 1683’te Kontes dre Chinchone’dir. 1820’de bundan kinin elde edilmesi cihetine gidildi. Birinci yapılan mepakrin idi, ancak yan etkileri sebebiyle pek kullanılmadı. Daha sonra kinolon kümesi ilâçlar geliştirildi ki, bunlardan klorokin hâlâ kullanılmaktadır.
Bu ilaçlar baskılayıcı ve tedavi edici olarak iki biçimde kullanılır. Primetamin, proquanil, klorakin baskılayıcılardandır. Tertipli formda alındıklarında parazitin beşerde gelişip, çoğalmasını önler. Sıtmalı bölgeye seyahat edeceklerin bir hafta evvelce bunlardan birini kullanmaları tavsiye edilir. Tedavi ediciler ortasında klorokin, primakin ve kinin sayılabilir. Klorokin en tesirlisidir. Alyuvarlar içindekilere tesir etmesine karşın karaciğerdeki sporozoitlere tesir etmez. Cinsi üremeyi önler. Dokulardaki parazitlere primakin daha tesirlidir. Bu ilaçlar uygun kombinasyonlarda ve özel gruplar tarafından hastalara şahsen uygulanmaktadır.
SITMA KORUNMASI
Sıtmayla çabada en değerli konulardan birisi sivrisineklerle gayrettir. Bunun için de en değerli yol anofel tiplerini yok etmektir. Bu konuda dünyâda geniş çaplı birinci çalışma 20.yüzyıl başlarında Küba ve Panama bölgesinde başlatılmıştır. Bu eradikasyon (kökünü kazıma) sonucunda Küba’da 1899’da binde 999 olan hasta oranı 1908’de binde 19’a düşürülmüştür. 1939’da DDT’nin kullanılmaya başlanması başarıyı daha da arttırdı. 1946 yılında Dünyâ Sıhhat Teşkilâtı sıtma eradikasyonunu geniş çaplı olarak ele almıştır.
DDT (Dichloro-diphenyl-trichloroethane) petrol içinde % 5 emülsiyon formunda meskenlere, ahırlara, kümeslere, püskürtülür. Yiyecekler, içecekler korunmalıdır. Kimi tip anofeller DDT’ye karşı direnç kazanmışlardır. Bu yüzden yeni unsurlar araştırılmaktadır. Bunlarla bir arada bütün su birikintilerinin, bataklıkların kurutulması, ırmakların, akarsuların düzenlenmesi gerekmektedir.
Türkiye’de sıtma eradikasyon çalışmaları 1926’dan bu yana önemli surette ele alınmış ve muvaffakiyet elde edilmiştir. Bu mevzuda 4871 sayılı kanun, çalışmaları disiplin altına almıştır. Sıtma, ihbarı mecbûri bir hastalıktır. Sıtma çabasını, Sıtma Savaş Dispanserleri’nde özel eğitim görmüş gruplar fiyatsız olarak yürütmektedir.
1957’den sonra Dünya Sıhhat Örgütünün planlı çalışmaları ve dünya genelinde girişilen sıtma savaşı, dünyâda yaygın olarak seyreden bu hastalığı, hastalığa yakalananların sayısını, mevt oranını gün geçtikçe azaltmaktadır. Türkiye’de sıtmayla savaş SSYB’ye bağlı Sıtma Savaş ve Eradikasyon Teşkilatı tarafından yürütülmektedir.
Bu önemli çalışmaların sonucu olarak 1970 yılında sıtma sayısı 1293 vak’aya kadar düşmüştür. Ama “Sıtmayı ortadan kaldırdık” fikriyle çalışmaların bir orta duraklamasıyla, 1977’den sonra enfeksiyon sayısı birden artmış ve 28.849 kişi hastalanmıştır. Bu ortada DDT’ye karşı direnç kazanan anofeller, hastalığı süratle yaymışlar, 1978’de 101.742 kişi hastalanmıştır. Bu tarihten sonra sıkı bir aşılama kampanyası başlatıldı. Hastalık büsbütün yok edilemedi ama süratli yayılması önlendi. 1981’de ise bu sayı 53.403’tür. Türkiye’de daha çok Güneydoğu Anadolu, Çukurova Bölgesinde görülmektedir.
: