Geçen yıl, bir Amerikan hastanesinin acil servisindeki tabipler, müthiş ağrı, “gök gürültüsü” üzere ağır bir baş ağrısı, boyun ağrısı ve öğürme şikayetiyle gelen hastanın meselesini bulmaya çalışıyordu.
Tomografi, idar testi, tansiyon denetimi ve fizikî muayene sonucu, tabipler hastanın zehirlenmediği ya da gizemli bir hastalığı olmadığı sonucuna vardılar.
Hasta, dünyanın en acı biberlerinden birini yemişti.
34 yaşındaki hastanın bir yarışta yemeye karar verdiği “Carolina Reaper” isimli biber, jalapeno biberinden 275 kat daha acı.
Neyse ki, beyindeki damarların daralması sonucu yaşadıklarının hepsinin tedavisi vardı. Hasta büsbütün düzgünleşti.
Bu, biraz çok bir örnek olabilir, fakat milyonlarca, tahminen de milyarlarca insan, lisanda bir yanma hissi yaratan, çaresizce içeceğe uzanmamıza yol açan ve midemizi alt üst eden yahut daha da beterine yol açan acı yemekleri tertipli olarak oturup, yiyoruz.
Neden?
Binlerce yıldır devam eden bir aşk bağlantısı bu ve giderek büyüyor. 2007-2018 ortasında dünyadaki yeşil acı biber üretimi 27 milyon tondan 37 milyon tona yükseldi.
Evrimsel içgüdü
Pazar tahlil şirketi IndexBox’un bilgilerine nazaran her birimiz son bir yılda yaklaşık 5 kilo acı biber yedik.
Birtakım ülkelerin acıya düşkünlüğü çok daha büyük. Türkiye’de güne ortalama 86,5 gram biber yeniyor. Türkiye bu alanda, acı yiyecekleriyle meşhur Meksika‘nın (günde 50,95 gram) açık orta önünde dünya başkanı.
Pekala, acıyı neden bu kadar çok seviyoruz?
Macera arayan psikolojimiz ve evrimsel içgüdülerimize karşı gayretimizle ilgili karmaşık bir kıssa bu.
Doğanın sırrı
Acı biberlerin, kapsaisini, acıdan sorumlu maddeyi geliştirdikleri evrim süreci bile hala tartışmalı.
Lakin bu acı tat kuşları korkutmuyor.
Arizona Üniversitesi’nden araştırmacılar, bunun neden acı biber bitkilerinin çok işine yaradığını keşfetti.
Memelilerin sindirim sistemi, biber tohumların parçalıyor ve filizlenmelerini önlüyor.
Lakin, kuşlarda durum bu değil. Tohumlar sindirim sistemlerinden ziyan görmeden geçiyor ve dışkıyla, fililenmeye hazır halde etrafa dağılıyorlar.
Pekala, biber bitkileri acıyı memelileri kendilerini yemekten caydırmak için geliştirdiyse, neden insanlarda işe yaramıyor?
İnsanların olağanda acı tatları zehirle ilişkilendirdiği düşünülürse, bu durum bilhassa şaşırtan. Zira bu, evrimsel hayatta kalma sistemimizin bir modülü.
Neden Çinli sivri fareyle birlikte, acı yiyen tek göğüslü olduğumuza dair ipuçları var.
Yanma hissi
Bir teori, mantar ve bakterilerle gayrete yardımcı olduğu için acı yiyecekleri sevdiğimizi söylüyor.
İnsanların, acılı besinlerin çürümüş olma ihtimalinin daha düşük olduğunu fark ettikçe, acıyı yiyeceğin bozulmadığına yönelik bir işaret olarak gördüğü vurgulanıyor.
Bu tez, 1998’de Cornell Üniversitesi’nden biyologlar Jennifer Billing ve Paul W. Sherman tarafından lisana getirilmişti.
Uzmanlar, 36 ülkenin etli yiyeceklerine ilişkin klâsik tanımları aldı ve yiyeceklerin bozulmasının daha büyük bir risk olduğu sıcak iklimlerde, acı baharatların daha sık kullanıldığını tespit etti.
Tayland, Filipinler, Hindistan ve Malezya’da baharat kullanmada tepeyi alan ülkeler olurken, İsveç, Finlandiya ve Norveç listenin sonundaydı.
Paul W. Sherman, “Ben yemek tanımlarının, biz ve parazitlerimiz ortasındaki evrim yarışı tarihinin kaydı olduklarını düşünüyorum. Mikropla birebir yiyecekler için bizimle yarışıyor” diyor ve ekliyor:
“Yiyeceklerle yaptığımız her şey, kurutmak, pişirmek, islemek, tuzlamak ya da baharatlar koymak. Hepsi mikroskobik rakiplerimiz tarafından zehirlenmeyi önlemek için.”
Yavanlığın panzehiri
Yiyecek antropoloğu Kaori O’Connor ise bir öteki ipucuna dikkat çekiyor.
O’Connor, şeker kamışı ve patates üzere, acı biberin de Avrup’da yüzyıllar boyunca bilinmeyen yiyecekler olduğuna dikkat çekiyor.
Fakat Avrupalı kaşifler Amerika kıtasına ulaşıp, ticaret yolları kurdukça dünyaya yayıldılar.
Kaori O’Connor, “Acı biberleri, Avrupalı kaşifler yaydı. şaşırtan tatları süratle mutfaklara girdi, bunlara Hint, Çin ve Tayland dahil. O vakitler Avrupa’daki yiyeceklerin sahiden yavan olduğunu unutmayalım. Lakin acı biber birebir şekerde olduğu üzere tatları zenginleştirdi” diyor.
Macera arayışı
Lakin rakip teoriye nazaran, acı sevgimiz “kısıtlı risk” diye bilinen bir sürecin sonucu da olabilir.
Bu teoriye nazaran, lunaparktaki çarpışan otomobillere binmeyi ya da paraşütle atlamayı sevdiren, heyacan arama içgüdüsü nedeniyle acı yemeye başladık.
Korku sineması izlemek üzere
Bu fikir de, ABD’de Pennsylvania Üniversitesi’nde psikoloji profesöü Paul Rozin tarafından geliştirildi.
Rozin, deneklerine basamak kademe, artık dayanamayacakları düzeye gelene kadar, acılık düzeyi giderek artan biberler verdi.
Denekler, daha sonra görüşmelerde en çok hangi biberi sevdikleri sorulduğunda, dayanabildikleri en acı biberi seçtiler.
Rozin, “Negatif olaylardan bile keyif alan tek hayvan, insanoğlu. Aklımız, bedenimiz aksi tarafta reaksiyon verse de, başının belada olmadığını fark etmeyi öğrendi.” diyor.
Acı biber yemeyi, kaygı sineması izlemeyi neden seviyorsak, birebir nedenle seviyoruz üzere görünüyor.
Huylar ve cinsiyet
Bilim insanları, kimi insanları acıyı neden başkalarından daha çok sevdiğini de anlamaya çalışıyor.
Besin uzmanı Nadia Byrnes, cinsiyetin acılı yiyecek tüketiminde bir rol oynayıp oynamadığını araştırdı.
Nadia Byrnes, erkeklerin daha acı biberler seçerek etrafa verdikleri izlenim üzere dış etmenlerle motive olduklarını, bayanların ise acı hissiyle daha çok ilgilendiklerini tespit etti.
Byres, “Örneğin Meksika’da, acı biber yemek, güç, yürek ve erkeksi huylarla irtibatlandırılıyor.” diyor.
