İran ABD tarafından uygulanan ambargonun, tıbbi materyale konulan hayat kurtaracak kimi ilaçların ülkeye ulaşmasını engellediğini söylüyor.
ABD ise bunun yanlışsız olmadığında ısrarlı. Trump idaresinin İran özel temsilcisi Brian Hook “Amerika Birleşik Devletleri İran halkına gidecek ilaç ve tıbbi aletleri yaptırımlardan muaf tutuyor” diyor.
Pekala gerçek ne? İran’da yaptırımlar yüzünden nitekim ilaç ıstırabı var mı?
En değerli ilaçlar ithal
İran temel ecza muhtaçlığının birçoklarını kendisi üretiyor. Ama gelişkin ilaçlar konusunda sahiden dışarıya bağımlı.
Bu nedenle İran’ın ölçü olarak bakıldığında toplam ilaç muhtaçlığının sadece yüzde 4’ü ülke dışından geliyor ancak kıymeti itibariyle bakıldığında ithal edilenler toplam ulusal ilaç kullanımının yaklaşık üçte birini oluşturuyor
İran’in ilaç ithalatı ve İran içinde ödenen fiyatlar konusundaki datalar sonlu ancak tanıklıklar yoluyla edinilen bilgilerden bir tıp fikir edinmek mümkün.
BBC’nin Farsça Servisi çalışanlarının izleyicilerinden aldıkları bilgilere nazaran ilaç fiyatları yükseliyor.
Bir Kron hastası, kullanması gereken ilaçları bulmakta büyük zahmet çektiğini anlattı ve “Başka kentlere ve kasabalara kadar giderek oralardaki eczanelerde var mı diye bakmam gerekiyor” dedi. Kimi eczanelerde ilacı bulabildiğini lakin fiyatının çok yüksek olması nedeniyle alamadığını da anlattı.
BBC İran’da dışardan ilaç getirten bir ithalatçı ile de konuştu. Bu ithalatçı da son iki yıldır ilaç düşünceleri yaşandığını ve fiyatların yükseldiğini doğruladı.
Anestezide, kanser ve diyabet tedavisinde kullanılan ilaçları bulmanın bilhassa sıkıntı olduğu söyleniyor.
İran’da yayımlanan istatistiklere nazaran son bir yıl içinde sıhhat ve tıbbi hizmetler harcamalarının maliyeti yüzde 19 yükseldi.
Ama bu ilaç meşakkatleri ve fiyat artışlarının sebebi yalnızca yaptırımlar mı? Yoksa öbür faktörler de bu tarafta tesirde bulunuyor mu?
Yaptırımlar nasıl uygulanıyor?
Daha evvel İran’a uygulanan memleketler arası yaptırımlar 2016 yılında bu ülkeyle nükleer programı konusunda varılan muahededen sonra kaldırılmıştı. Ancak geçen yılın Kasım ayında ABD’deki Trump idaresi İran sanayi ve finans dallarına yönelik en sert yaptırımları tekrar devreye soktu.
Bu yaptırımlar yaptırımları ihlal eden yabancı şirketleri de ağır cezalar ve boykotlarla tehdit ediyor.
Bununla birlikte, ilaç ve tıbbi gereç üzere insanı muhtaçlık gereçleri ihraç eden şirketlerin bu tehdidin dışında tutulması gerekiyor.
ABD yaptırımları uzmanı Richard Nephew bu hususta yaşanan düşünceyi şöyle açıklıyor.
“Burada sorun şu. Bu alışveriş için gerekli hesapları açmaya ve süreçleri yürütmeye razı olacak banka bulmanız gerekiyor. Meğer bankalar ekseriyetle, bunu yapmanın getirebileceği problemlere değmeyeceğini düşünüyorlar. Münasebetiyle bankaların bu işi yapmasının önünde bir pürüz var mı? Yok. Fakat pratikte bunu yapacak banka bulmak diye bir sorun var.”
Bunun da ötesinde bütün ilaçlar ve tıbbi aletler yaptırımlardan muaf tutulmuyor.
UK Finance isimli kuruluşun yaptırım siyasetlerinden sorumlu Justine Walker “İran’la insani gereksinim hususları alışverişi yapmak ve ödemeleri göndermek çok karmaşık bir iş” diyor.
“Yasal olarak ilaçlar yaptırımlar kapsamında değil. Ne var ki bunlar tanımlanmış bir kurum ya da bireye gidiyorsa yaptırım kapsamına girebiliyor. ve bu tanımlanmış kurumlar ortasında İran’ın aşikâr başlı bankaları da var.”
İlaçlar İran’a ulaşabiliyor mu?
BBC resmi İran istatistiklerine nazaran ülkenin son 16 ayda ithal ettiği toplam ilaç ve tıbbi gerece ait bilgilere ulaştı.
İlaç ve tıbbi gereç ithalatının 2018 yılı Eylül ayında 176 milyon dolar ile en yüksek düzeyine eriştiği ondan sonra önemli formda düştüğü görülüyor.
2019 yani bu yılın Haziran ayında ithal edilen ilaç ve tıbbi gereç ölçüsü bu yüksek düzeyden yüzde 60 düşüşle yalnızca 67 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiş.
Bu düşüş, ABD yaptırımlarının yine devreye girdiği periyoda rastlıyor. Lakin bilgiler hudutlu olduğundan yeniden de öbür faktörlerin de devreye girip girmediğini söylemek kolay değil.
BBC’nin ulaştığı bir öbür bilgi de İran’ın dış ticaretinde değerli bir yer tutan Avrupa Birliği’ne ilişkin sayılar.
Yaptırımların yine konduğu geçen yılın Kasım ayından bu yana AB’den İran’a ilaç ve tıbbi materyal satışı evvel bir düşüş gösteriyor sonra bu yılın Mayıs ayında bir ölçü toparlanıyor.
Bütün bu sayıların, milletlerarası yaptırımların nükleer mutabakatla kaldırıldığı 2016’dan itibaren tekrar konulana kadar iki yıl boyunca çok inişli çıkışlı bir grafik izlediğini yani yaptırımların olmadığı bir devirde de istikrarlı bir çizgi izlemediğini belirtmekte yarar var.
İran ile ticaret yapmak riskli mi?
İran iktisadını izleyen Bourse & Bazaar isimli firmanın kurucusu Esfandyar Batmanghelidj’e nazaran, yeni kuralların karmaşıklığı, banka değiştirmek üzere sebeplerle artan maliyetler küçük firmalar açısından İran’la ticareti oldukça korkutucu bir hale getiriyor.
İran’da döviz olmayışı ve İran parasının istikrarsızlığı da bir diğer risk ögesi.
İran, temel gereksinim unsurlarına erişimde çektiği düşünceleri lisana getirerek ABD’nin koyduğu mali kısıtlamaları aşmak isteyen şirketleri desteklemek üzere Avrupa tarafından önerilen planın biran evvel hayata geçirilmesi için davet yapıyor.
Lakin bunun da göründüğünden daha karmaşık ve siyasetin uygulaması sıkıntı bir fikir olduğu anlaşılıyor.
