Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın geçen hafta içerisinde araçların içinde sadece şoförlerin değil, yolcuların sigara içmesinin yasaklanacağını açıklaması ve sonrasında özel aracında sigara içen şoförlere yönelik kesilen cezalar tartışma yarattı.
Türkiye’de bilhassa son 10 yıl içerisinde sigara kullanımına ve satışına dair çok önemli kısıtlamalar getirilirken, mevcut maddelerde 2013 yılında yapılan değişiklikle özel araç bile olsa şoförlerin otomobil içinde sigara içmesi yasaklandı.
Yolcuların sigara içmesinin yasaklanması için ise ayrıyeten bir yasal düzenleme yapılması gerekiyor.
Erdoğan’ın açıklamasının akabinde şoför koltuğunda sigara içenlerle ilgili kontroller sıklaştırıldı.
Anadolu Ajansı’nda (AA), dün yer alan bir habere nazaran, bu hafta içerisinde yapılan kontrollerde 150 bin 381 araç denetim edildi. Denetimler sonucu, 5 bin 63 araç şoförüne Kabahatler Kanunu’nun ilgili hususu uyarınca ceza kesildi.
Türkiye’de sigara yasağıyla ilgili tartışmaların geçmişi epey eskiye dayanıyor. 1940’lı yıllarda tramvay ve vapur üzere toplu taşıma araçlarında sigara kullanımı yasaklanırken, insanların toplu halde bulunduğu kapalı yerlerin tamamında sigara yasağına ait birinci yasal düzenleme ise 1990’ların ortasında çıkarıldı.
Restoran, bar ve kıraathane üzere yerlerde sigara kullanımını sınırlayan en geniş kapsamlı yasaklama ise 2009 yılında yürürlüğe girdi. Son 10 yıl içerisinde çıkarılan maddelerle yasağın kapsamı giderek genişletilirken, sigara tüketimine dair datalar uygulama ve kontrolde külfetler olduğunu ortaya koydu.
Bunda sonra kapsamın araçların içindeki yolcuları da kapsayacak biçimde genişletilmesi bekleniyor. Sigara paketlerinin tek tipe dönüştürülmesi ve kapalı dolaplar içinde satılmasıyla ilgili düzenlemenin ise 2020 prestijiyle yürürlüğe girmesi öngörülüyor.
Türkiye’de sigara kullanımına yönelik yasaklar ne vakit başladı ve vakit içerisinde neler oldu?
1940’larda çakmak ve toplu taşımada sigaraya yasak
Cumhuriyet tarihinde sigara yasağına ait birinci düzenlemelerin tarihi 1940’ların birinci yarısına uzanıyor.
1943 yılında yapılan düzenlemeyle tramvay ve vapur üzere toplu taşıma araçlarında sigara içilmesi yasaklandı. Bu yasağın kontrolü de belediyelere ve hasebiyle zabıtalara verildi.
Lakin o devrin gazeteleri, uygulamada bu yasağın işlemediği ve toplu taşımada sigara içmeyi sürdürenlerin sayısının çok olduğunu yazıyordu.
Tıpkı devirlerde değişik bir yasak da çakmak kullanımına getirildi. 1946 yılında kibrit üretiminin devlet inhisarına alınmasıyla birlikte kibrit kullanımının teşvik edilmesi hedefiyle çakmak kullanımını yasakladı. Bu yasak birkaç yıl sonra kaldırıldı ve kibrit üretimi de 1952 yılında devlet monopolünden çıkarıldı.
1960’ların başında toplu taşımadaki sigara yasağı, belediye otobüsleri ve minibüsleri de içine alacak biçimde genişletildi.
Bu tarihten sonra 1980’lerde sigara üretimi ve yasaklarıyla ilgili tartışmaların akabinde kimi adımlar atılmasına kadar geçen müddet içerisinde Türkiye’de sigara kullanımına ait düzenlemeler çoklukla valilik kararıyla alınan ve resmi kurumları kapsayan lokal yasaklar oldu.
İlk yasa denemesi 1980’lerin ortasında
Türkiye’de kapalı yerlerde sigara içilmesinin yasaklanmasına ait birinci genel yasal düzenleme teşebbüsü 1986 yılında yapıldı.
İstanbul Bağımsız Milletvekili Reşit Ülker liderliğinde bir küme milletvekili, Mart 1986’da 1593 sayılı genel sıhhat maddesine ek hususlar getirilmesine ön gören bir kanun teklifini Meclis’e sundu.
Yasaya nazaran, sigara içmeyenlerin sağlıklı yaşama haklarının korunması hedefiyle kamuya ilişkin kapalı yerlerde ve toplu taşıma araçlarının tamamında sigara kullanımına yasak getiriliyordu. Lakin bu teklif, yasalaşmadı.
Tıpkı yıl içerisinde tütün piyasasıyla ilgili çok değerli bir gelişme yaşandı. Bakanlar Kurulu, sigarada devlet inhisarını kaldıran değişikliği onayladı. Böylelikle yerli ve yabancı özel şirketlerin sigara üretimi alanına girişine müsaade verildi.
Kelam konusu yasal düzenleme, tütün piyasasında dört kıymetli değişiklik yaptı:
- Yabancı şirketlerin sigara üretimi pazarına girmelerinin önü açıldı. Bilhassa ABD’li olmak üzere çok sayıda yabancı şirket ilerleyen periyotlarda Türkiye pazarına üretici ve satıcı olarak girdi.
- Bakanlığın fiyat belirleme uygulaması sona erdirilerek, üretim merkezlerinde açılan borsalarla fiyatların arz ve talep istikrarına nazaran belirlendiği özgürleşme getirildi
- Bakanlar Konseyi’ne ekonomik olarak gerek gördüğü yeni alanları tütün ekimine açma yetkisi verildi
- Üretimde ithal tütün kullanan özel şirketlerin Maliye ve Gümrük Bakanlığı nezdinde oluşturulan fona belirli bir ödeme yapması kuralı getirildi
Birebir düzenlemeyle, ikram olarak yurtdışından getirilen sigaraların satılması yasaklandı. Fakat bunların kişisel tüketiciler tarafından bulundurulması ve tüketilmesinin özgür olduğuna dair yasal muğlaklık giderildi.
Sigara aykırısı kampanyalar hızlanıyor
1987’de Alarko, Boyner kümesi üzere büyük şirketler sigara aksisi kampanyalar başladı. Mağaza, üretim tesis ve fabrikalarında yasakladı.
1980’lerin ikinci yarısında gerek iş dünyasında gerekse de siyasette sigara tersi kampanyaların arttığı görülüyor.
Türk Havayolları (THY), 1986 yılında iç sınırlar ve altı saatin altındaki dış sınır seferlerinde sigara içilmesini yasakladı. Bu yasak o periyot büyük tartışma yarattı. Yasağa karşı çıkanlar, bunun “stresli sigara tiryakilerinin tuvaletlerde içmeye başlamalarının yangın riskini artırdığını” öne sürdü.
THY, daha sonra yasakla ilgili bir anket çalışması yaptırdı ve 1990’da devam etmesine karar verdi. Tüm iç sınır ve dış sınır uçuşlarda sigaranın büsbütün yasaklanması için ise 1999 yılına kadar beklemek gerekecekti.
Yeniden 1980’lerin ikinci yarısında, ortalarında Alarko ve Boyner’in de bulunduğu birtakım büyük şirketler de mağaza, üretim alanları ve fabrikalarında sigara yasağı uygulamaya koydu.
Eski Sağlık Bakanı Bülent Akarcalı da bu devirde sigara tersi kampanya yürüten siyasetçilerin başına geliyor.
1988 yılında başlatılan “Elveda Sigara, Merhaba Hayat” kampanyası kapsamında gazetelere verilen ilanlar, afişler ve broşürlerle sigarayı bırakma yolları kamuoyuyla paylaşıldı.
O periyodun hükümetinden Akarcalı’ya en önemli destek Devlet Bakanı Adnan Kahveci’den geldi. Kahveci, gazetecilere yaptığı açıklamada, kalabalık yerlerde sigara tüketiminin azaltılmasına yönelik adımlar atılması gerektiğini lakin “sigara içenlerin özgürlüğüne karışmamak” ismine İskandinav ülkelerindeki kadar katı bir halde uygulanmasına karşı olduğunu söyledi.
Akarcalı’nın kampanyası yasa tasarısına dönüşüyor
Akarcalı, yürüttüğü kampanya kapsamında 1989 yılında yeni bir yasa tasarısı hazırladı.
Bu maddeyle, eğitim ve sıhhat kuruluşları ile uçak, tren, vapur, otobüs üzere ulaşım araçlarında sigara kullanımı yasaklanıyor, sigara reklamlarına yasak getiriliyor ve bunlara uymayanlara da para cezası kesilmesi öngörülüyordu.
Lakin tasarının yasalaşma sürecinin başlamasıyla birlikte içeriğinde de kıymetli değişiklikler yapıldı. Komite’deki görüşmeler sırasında resmi kurum ve kuruluşlarda sigara yasağı tasarıdan çıkarılırken, paketlerin üzerine “Sigara sıhhate zararlıdır” yazısının eklenmesi mecburî hale getirildi.
1990 yılının sonlarında Genel Kurul’a gelen tasarı, kabul edilerek onay için devrin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’a gönderildi.
O devir yapılan yorumlarda, yazılı basında sigara reklam pazarının son iki yıl içerisinde neredeyse beşe katlandığına ve reklam yasaklarının, bilhassa kısa bir müddet evvel yatırım yaparak Türkiye’ye giren yabancı şirketleri olumsuz etkileyeceğine dikkat çekiliyordu.
Fakat Türkiye’de o periyoda kadar yapılanların en genel ve geniş kapsamlısı olan bu sigara yasağı tasarısı Özal’a takıldı ve Ocak 1991’de veto edildi.
Özal, veto münasebetinde “mühim olan bu bahiste insanların özgürce karar vermesi” olduğunu vurguladı.
Kanunla ilgili yönetmeliklerin çıkarılmamasının uygulamada birtakım badireler doğurabileceğine dikkat çeken Özal, veto münasebetinde, “Hal böyleyken özellikle tütün ve tütün mamullerinin içilmesinin yasaklandığı yerlerde rastgele bir ihtara gidilmeden ceza müeyyidelerin uygulanması vatandaşlarımızla kolluk ve zabıta kuvvetlerini karşı karşıya getirecek ve her gün tatsız olayların çıkmasına neden olacaktır” dedi.
Türkiye’de Meclis’te yasal düzenleme çalışmalarının devam ettiği bir devirde ve Özal’ın vetosundan sırf sekiz ay evvel ABD Temsilciler Meclisi Tarım Kurulu, açıkladığı raporda Türkiye’yi tütün alanında “dev bir pazar” olarak nitelendiriyordu.
Raporda, ayrıyeten, Türkiye’de tütün ihracatında yolsuzluk olduğu yolunda “kuvvetli işaretler” bulunduğu ve bir alt komitenin bunu soruşturdukları bilgisi de veriliyordu.
Yasak beş yıl sonra geçti
Özal’ın vetosunun akabinde Meclis bu düzenlemeleri bir müddetliğine rafa kaldırdı. Birebir yıl içerisinde misal bir teşebbüs daha olsa da, bu, Meclis gündemine hiç getirilmedi.
Lakin beş yıl sonra yeni bir yasal düzenlemeye gidildi ve onaylanıp yürürlüğe girmesiyle birlikte Türkiye’de bu alanda genel ve geniş kapsamlı birinci yasa da çıkartılmış oldu.
Kasım 1996’da yürürlüğe giren 4207 sayılı Tütün Eserlerinin Ziyanlarının Önlenmesi ve Denetimi Hakkında Kanun, sigara kullanımı konusunda bu vakte kadarki en sıkı kısıtlamaları getirdi.
Bu kanunla, kamuya açık kapalı yerlerde sigara içilmesi, 18 yaşından küçüklere sigara satışı ve sigara reklamları yasaklandı.
Kanunun akabinde Sıhhat Bakanlığı’nın yayımladığı genelgeyle, kamu kurumlarındaki yasağın kontrolü kurumdaki amire, amirin devlet memuru olmadığı yerlerde de zabıtaya verildi.
2000’lerde kapsamı genişletilen yasaklar
1996’dan sonra yasal manada sigara yasaklarıyla ilgili değerli bir gelişme yaşanmazken, 2000’lerle birlikte sivil toplum kuruluşları ve sigarayla çaba dernekleri sigara zıddı kampanyalar düzenlemeye başladı.
2000’lerin başında Ulusal Kanser Danışma Kurulu ve Sigarayla Savaşanlar Derneği, televizyonda gösterilen dizilerde sigara tüketiminin azaltılması için kampanyalar düzenledi ve mevzuyu Radyo Televizyon Üst Konseyi’ne (RTÜK) taşıdı.
RTÜK, bu dönemde Kurtlar Vadisi üzere kimi dizilere ceza keserek, emsal kararlara imza attı.
Adalet ve Kalkınma Partisi’nin 2002’de tek başına iktidar, sigara aksiliğiyle bilinen Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da 2003’te başbakan olmasıyla birlikte sigara yasağının kapsamının genişletilmesine dönük çok sayıda adım atıldı.
Erdoğan, 2007 yılında yaptığı bir açıklamada, sigarayla çabanın “terörle mücadele” kadar değerli olduoğunu söyledi.
Erdoğan, “Sigara kullanımı ile çaba, bizim için sürekli gündemimizde olan terörle gayret kadar kıymetli hale gelmiştir. Zira geleceğimiz katlediliyor… Terör nedeniyle kaybettiğimiz insan sayısı bu çerçevede heba edilen insan sayısıyla değerlendirildiğinde sigaradan ölen insanımız çok daha büyük” dedi.
Yasak kapsamının genişletilmesine yönelik en kıymetli çalışmalar, 2008 ve 2009 yıllarında yürürlüğe girdi.
Mayıs 2008’de alışveriş merkezleri ve işyerleri de dahil olmak üzere tüm kapalı alanlarda sigara yasağı hayata geçti. Yaşlı bakımevleri, cezaevleri ve ruh ve hudut hastalıkları hastanelerinde sigara içenler için başka kısımlar oluşturuldu.
Temmuz 2009’da da restoran, bar ve kafeler de yasak kapsamına alındı. Bu periyotta basına yansıyan haberlere nazaran, sigara tüketimi bir yıl içinde yüzde 5 geriledi.
Yasak kapsamının genişletilmesine yönelik en büyük tenkit de bunun cümbüş bölümünü olumsuz etkilediği ve hükümetin de yasağı bu nedenle getirdiği tarafında geldi.
2010’lardan sonra uygulamada sıkıntılar
2013 yılında kanunda yapılan değişikliklerle yasakların kapsamı genişletildi.
Buna nazaran, tütün ve tütün eserlerinin tüketilemeyeceği yerlere şunlar eklendi:
İlerleyen yıllarda ise Erdoğan’ın şahsen ilgilendiği bir bahis olmasına rağmen bilhassa kontrol ve uygulama konusunda meşakkatler yaşandı.
Kasım 2014’te İstanbul’da bir kafenin terasında sigara içenleri gören Erdoğan bu şahıslara, “Terbiyesizler, cumhurbaşkanını görüyor, hala sigara içmeye devam ediyor” kelamlarıyla reaksiyon göstermiş ve yanındakilerden ceza kesilmesini istedi.
Kaymakamlık sonraki gün kelam konusu kafeye 6 bin TL ceza kesti.
Tıpkı devirlerde Sigara ve Sıhhat Ulusal Komitesi (SSUK), İstanbul’da sigara yasağı ihlalinin yüzde 50’lere vardığını açıkladı. 2016 yılında yapılan bir araştırma ise, ortada sağlanan düşüşe karşın sigara tüketiminde 2008 seviyesine geri dönüldüğünü ortaya koydu.
2018 yılında ilgili kanuna yeni unsurlar eklendi. Buna nazaran, televizyon, sinema, tiyatro, internet ve toplumsal medya üzere ortamlarda “ticari gaye ile yahut reklam hedefiyle tütün eserlerinin kullanılması ve imgelerine yer verilmesi” yasaklandı.
Tütün eserlerinin sıhhat, eğitim ve öğretim, kültür ve spor hizmeti verilen yerlerde satışına yasak konulurken, nargile için de 18 yaş kuralı getirildi.
Erdoğan, geçen hafta yaptığı açıklamayla birlikte 2013 yılında yapılan düzenlemeyle getirilen şoförlerin özel araçlarının içinde dahi sigara içememesine dair yasağın kontrolü sıkılaştırıldı.
2020 prestijiyle yürürlüğe girecek olan düzenlemelerle de sigaraların kapalı dolaplarda satılması ve tek tip paketlere sahip olması uygulamasına geçilecek.
